درسپژوهی یک روش گروهی و همکارانه است که در آن معلمان بهصورت گروهی روی یک درس یا موضوع خاص کار میکنند، برنامهریزی میکنند، درس را پیادهسازی میکنند و سپس نتایج آن را ارزیابی و بهبود میدهند. از جمله اهداف این فعالیت میتوان به بهبود کیفیت تدریس، یادگیری مشترک معلمان، مرور و بازنگری فرایند یادگیری دانشآموزان و توسعه حرفهای معلمان اشاره کرد. در اجرای درسپژوهی معمولا این مراحل طی میشود: برنامهریزی و طراحی درس بهصورت گروهی، اجرای درس توسط یکی از معلمان در کلاس واقعی، مشاهده و ضبط جلسه توسط دیگر همکاران، بازخورد و بررسی جلسه، بهبود و بازنگری درس برای اجراهای بعدی.
آموزش و پرورش منطقه فنگتای شهر پکن، اواخر اردیبهشت ماه، با همکاری دانشگاه تربیت معلم پکن، میزبان دکتر محمدرضا سرکارآرانی بود.
محمدرضا سرکارآرانی دانشآموخته دانشگاههای شهید بهشتی و تربیت مدرس است و در سال ١٣٧٨ درجه دکتری تخصصی خود را در رشته آموزش تطبیقی و بینالملل از دانشگاه ناگویای ژاپن گرفتهاست. او در مهرماه ۱۳۸۳ به عنوان پژوهشگر برگزیده «انجمن توسعه علم ژاپن» انتخاب شد و فوق دکتری خود را در روشهای بهسازی آموزش در دانشگاه ناگویای ژاپن با موفقیت به پایان رساند و پس از بازگشت به وطن، در دانشگاههای علامه طباطبایی، دانشکده مطالعات جهان در دانشگاه تهران و دانشگاه ناگویا مشغول فعالیت شد. او یکی از نادر پژوهشگران خارجی با گرنت پژوهشی از وزارت علوم در ژاپن است که مسئولیت هدایت پروژه تحقیقاتی بینالمللی را در حوزه علوم انسانی و مشخصاً زمینه تحقیقاتی خود «درسپژوهی» بر عهده دارد.
دکتر سرکارآرانی در دانشگاه تربیت معلم پکن با بیش از یکصد معلم پیش از مشاهده کلاس درس، به گفتگو پرداخت تا آنها راز و رمز مشاهده کلاس درس و چگونگی گفتگو درباره آن و یادگیری از بچهها را بهویژه در فرایند واکاوی پس از تدریس توسط معلمان را تمرین کنند. درسپژوهی و درسکاوی هسته اصلی بحثهای نشست صبح بود. این نشست بهویژه بر مشاهده کلاس درس و مطالعه موردی تدریس ریاضی تمرکز دارد.
در ابتدای نشست، دکتر سرکار آرانی به این پرسشها پرداخت:
درس چیست؟ درس متعلق به کیست؟ معیارهای یک کلاس درس خوب کدامند؟
این سه سوال کلیدی، معلمان را به تفکر عمیق واداشت و تأکید شد که کلاس درس مکانی برای «رشد تفکر دانشآموزان است، نه ابزاری ساده برای انتقال دانش».
متخصصان و رهبران بهسازی آموزشی از جمله سرکارآرانی، استاد دانشگاه ناگویا در ژاپن و رئیس مرکز درسپژوهی جهانی در دانشگاه ناگویای ژاپن؛ خانم ایشی هارا کیوکو، معلم سابق مدارس راهنمایی دولتی از ناگویا، ژاپن؛ پروفسور گانو ییمین، معاون رئیس موسسه آموزش تطبیقی در دانشگاه تربیت معلم پکن؛ لی زلین، دبیرکل کمیته تخصصی تحقیقات آموزش آینده در انجمن تبادل بینالمللی آموزش چین؛ جیانگ یانفو، رئیس مؤسسه تحقیقات علوم آموزشی منطقه فنگتای پکن و چی هونگ، مدیر گروه آموزش دبستان شماره ۱ منطقه آموزشی فنگتای شهر پکن، در این رویداد شرکت کردند.
نشست در سالن اجتماعات مدرسه ابتدایی شماره ۱ منطقه آموزشی فنگتای برگزار شد. هسته اصلی بحثها بر مشاهده کلاس درس و مطالعه موردی درس ریاضی تمرکز داشت.
پس از این نشست، نوبت به مشاهده کلاس درس ریاضی رسید. سرکار آرانی اشاره کرد که یادگیری واقعی از طریق گفتگوی حلقه یادگیری «تفکر فردی - تبادل درونگروهی - ارتباط بینگروهی در کل کلاس درس - تعالی و تعامل فردی» محقق میشود. معلمان بر این موضوع تمرکز کنند که «آیا یادگیری بهصورت واقعی اتفاق افتاده است؟» تنها پرجنبوجوش بودن ظاهری کلاس به معنی اطمینان از کیفیت یادگیری نیست.
وی سپس با استفاده از چارچوب چهار مرحلهای شعر چینی، «مقدمه، بسط، بحث و نتیجه گیری به تحلیل عمیق ساختار پویای کلاس درس پرداخت و بر این مسأله محوری تمرکز کرد که «کدام حلقه از اهمیت کلیدی برخوردار است؟»
از نظر سرکار آرانی مرحله «بحث» بهعنوان نقطه عطف شکوفایی تفکر، اغلب نشانگر وقوع یادگیری عمیق در کلاس درس است. زمانی که دانشآموزان بهطور فعال پرسشهایی را مطرح میکنند که به هسته بنیادی دانش مربوط میشود، کلاس واقعاً وارد مرحله پیشرفته «تحول» میشود. این نه تنها درک سطحی از دانش، بلکه نقطه شروعی برای ارتقاء تفکر به سمت ساختارمندی و نقادی است.
علاوه بر این، وی چهار سطح از مطالعات درس را مطرح کرد: مشاهده کلاس درس، مطالعه درس، تحلیل فنی و آنالیز درس، و مقایسه بینالمللی و بین فرهنگی تدریس. وی بهطور ویژه بر نقش ناظران تمرکز کرده و بر اصل «مشاهده بدون مداخله» تأکید کرد. دکتر سرکار آرانی بیان کرد که ناظران در جایگاه «ثبتکنندگان خاموش» به رصد حالات ظریف چهره دانشآموزان، ثبت مسیر شکلگیری پرسشهای دانشآموزان و استراتژیهای هدایت معلم در تدریس میپردازند. کدهای فرهنگی رصد شده آنها در کلاس درس، به «زنجیره شواهد عینی» برای بهبود آموزشی تبدیل میشوند و مبنای تجربی برای ارتقاء کیفیت تدریس فراهم میآورند.
چشم درچشم مالکان درس
درس بر روی موارد زیر تمرکز داشت:
سوال اساسی با ترکیب و دستهبندی مواد غذایی روی میز صبحانه با شروع از سوال چالشبرانگیز «در مجموع چند عدد دو رقمی وجود دارد؟»، این درس بهتدریج از موقعیتهای زندگی به مسائل انتزاعی ریاضی گسترش مییابد و قدرت یادگیری مشارکتی را بهطور کامل نشان میدهد.
دانشآموزان بهصورت مشارکتی در گروهها یاد میگیرند. از طریق گوش دادن، ابراز وجود و همکاری بر مشکلات دشوار غلبه میکنند و از طریق برقراری ارتباط در جلسات سخنرانی عمومی در کلاس، جهشهایی در تفکر دست مییابند.
معلمان بر این موضوع تمرکز میکنند که «آیا یادگیری واقعی در بین دانشآموزان رخ میدهد؟ و کیفیت آن را چگونه میتوان اندازه گیری کرد؟» جزئیات بحثهای گروهی، مشکلات و دشواریهای پیش روی دانشآموزان و صحنههای تعامل معلم و دانشآموز را در کل فرآیند به دقت ثبت میکنند.
بازاندیشی پس از تدریس
بعد از کلاس درس، معلمانی که تدریس را مشاهده کردند به ده گروه تقسیم شدند تا دور هم جمع شوند و درباره تدریس گفتگو کنند و از هم بیاموزند.
دکتر سرکارآرانی بر اساس گزارشهای هر گروه، پیشنهادها و راهنماییهایی هدفمند ارائه داد و خاطرنشان کرد که معلمان به مفهوم یادگیری متقابل و رشد همهجانبه بچهها توجه کنند. در طول بحثها بر عملکرد دانشآموزان تمرکز کنند و از مثالهای عینی و شواهد رصد شده در متن عمل تدریس برای گفتگو و مستندسازی آن استفاده کنند. جوهره تدریس، ارتباط صمیمانه است و معلمان سعی کنند واقعاً وارد دنیای تفکر دانشآموزان شوند و کلاس درس را به عرصهای برای زندگی تبدیل کنند تا بتوانند همراه دانشآموزان آن را کشف کنند.
یادگیری معلمان
در پایان این رویداد، مدیر چی هونگ از دبستان شماره ۱ فنگتای، ارزش این رویداد را بسیار مورد تأکید قرار داد و سه مسیر عملی که سرکار آرانی برای جهتدهی به بحثهای همکاران پس از مصاحبه ارائه داد که عبارت بودند از:
«مزایای درس امروز (آنچه آموختیم)
اکتشافات جدید(آنچه را تعمیق بخشیدیم)
پیشنهادهایی برای بهبودی(آنچه بهتر است اصلاح شود).
وی گفت از سه رنگ برای نوشتن نظرات پیش از شروع بحث استفاده کنید. معلمان روی سه رنگ کاغذ نظراتشان را نوشتند و سپس باهم به نوبت و ساختارمند وارد گفتگوهای حرفهای شدند. این برای ما تازگی داشت. حرف تو حرف نمیآمد و بهرهوری ما در وقت و استفاده از همه نظرات به اوج رسید.
او توضیح داد: « با استفاده از رنگها برای تمایز منابع درک خود، میتوانیم به هم کمک کنیم تا خرد دیگران را به عنوان منابعی برای رشد خود درونیسازی کنند و فرآیند یادگیری را قابل رؤیت و ساختاریافته سازند.» سرکارآرانی به ما آموخت تا با ایجاد یک سازوکار گفتگوی منصفانه با «اولویتبندی در صحبت کردن» از هم بیاموزیم. ما از اصل «کسانی که سؤال دارند، اول صحبت کنند و کسانی که صحبت نکردهاند، اولویت صحبت دارند» حمایت میکنیم، به طوری که جرقه تفکر هر دانشآموز دیده و شنیده شود و گفتگویی برابر در «جامعه یادگیرنده» واقعاً محقق شود. تقویت آموزش و پژوهش مشارکتی در تمامی مراحل درسپژوهی تحت راهنمایی سرگروههای آموزشی، مهارت اوست.
مدیر چی هونگ از مدرسه میزبان، ارزش این رویداد را بسیار مورد تأکید قرار داد و سه مسیر عملی را در جهتگیریهای آموزشی و پژوهشی آینده پیشنهاد کرد:
«ما یک تیم آموزشی و پژوهشی یکپارچه تشکیل دادهایم که سطوح ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان را پوشش میدهد و از متخصصان دعوت کردهایم تا در بحثهای درسی بین پایههای مختلف شرکت کنند تا موانع پایههای مختلف را از بین برده و سیستم دانش را به هم متصل کنند و از این طریق به بهبود گامبهگام کیفیت تدریس دست یابند. »
مدرسه، ضیافت آموختن معلمان
این نشست یکروزه، یک سفر یادگیری جذاب و بسیار مفید و آموزنده بود. از تمرکز بر یادگیری واقعی دانشآموزان گرفته تا بهرهگیری از روش بحث مبتنی بر شواهد عینی از کلاس درس، و «ارتباط صمیمانه» باهم، همه چیز الهامبخش بود. در مرحله بعد، این دستاوردها را به کلاس درس میآوریم، دانشآموزان را بیشتر و دقیقتر مشاهده میکنیم، در تدریس روزانه بیشتر تأمل و بازنگری میکنیم و اجازه میدهیم آنچه در این آموزش میآموزیم واقعاً به نیرویی برای رشد دانشآموزان تبدیل شود! ما متعهد میشویم به گسترش فرصتهای بیشتر و عمیقتر برای یادگیری تک تک بچهها. اینجا آموزش دادن به هیچ کودکی فراموش نمیشود. ما باهم و بیش از همه از بچهها میآموزیم.
شما چه نظری دارید؟